Interview met Zero Waste Expert Elisah Pals

‘Commercie heeft ons in de greep, terwijl de aarde letterlijk warmer wordt onder onze voeten’

Als aftrap van 2024 gingen wij in gesprek met zero waste expert en grote inspirator Elisah Pals over 'afvalverantwoordelijkheid', wat er mis is met ons systeem, de uitdagingen én oplossingen. Want die zijn er gelukkig ook. 

Als we iemand onlosmakelijk met het begrip zero waste verbonden zien, is dat Elisah Pals. In 2018 startte ze het burgerinitiatief Zero Waste Nederland, nadat ze zelf al 2,5 jaar afvalvrij leefde. De afvalvrije burgerbeweging kent inmiddels duizenden mensen. En wij volgen natuurlijk dezelfde route richting een afvalvrije wereld. Daarom vroegen wij Elisah het - uiteraard tweedehands - hemd van het lijf over het begrip zero waste, dat géén recycling betekent. En circulaire producten, dat géén koffiekopje gemaakt met koffiedrab betekent.

Hoe ontstaan deze misvattingen? En waarom is de transitie naar een 100% circulair systeem zo ingewikkeld? We zien de aarde letterlijk opwarmen. Is een aanpassing in het moreel en het gedrag een groot deel van de oplossing? Het blijkt toegankelijker en positiever dan het lijkt.

Elisah, jij als expert in hart en nieren: wat is de definitie van het begrip zero waste, waar tegenwoordig rijkelijk mee wordt gestrooid?

De definitie zero waste moeten we beschermen, hij wordt vaak misbruikt. Het wordt vaak in één adem genoemd met recyclen. Alleen dat is geen zero waste, het is de ‘last resort’. 

Waste = verspilling. En verspilling is veel breder, veel groter. Het gaat niet alleen over plastic en verpakkingen, maar ook over spullen en kleding, over voedselverspilling, water, energie etc. Ook op die gebieden kunnen we verspilling voorkomen en daar veel slimmer mee omgaan.

Én Zero waste betreft met name het begrip afvalpreventie.
We kunnen ons de vragen stellen: Hebben we het nodig of kan het ook zonder? Kan het minder? Kan dit anders? En als er toch afval is: hoe kunnen we beter scheiden?

Waarom is dit begrip zo belangrijk in relatie met het klimaat?
Dat heeft naar mijn idee meerdere redenen:

1. Oplossingen die momenteel geboden worden zijn een fix achteraf. Bijvoorbeeld: we willen duurzamer rijden, niet mínder, maar per saldo net zoveel kilometers, maar dan elektrisch. We kunnen ook denken aan meer inzet op kwalitatief goed en betrouwbaar OV, dichterbij werk gaan wonen, of vanuit huis werken stimuleren. Dat vraagt een andere manier van denken, vanuit preventie. Dat is een valide strategie. Het zou waardevol zijn als we de commerciële belangen meer los kunnen laten. Laat het duidelijk zijn: zero waste = consuminderen. En daarmee een directe milieuwinst. 
2. Verbranding van afval geeft CO2-uitstoot, en niet zo’n beetje. Dit heeft een grote negatieve impact op het klimaat. In de productiefase, maar ook bij transport en mijnbouw, die gepaard gaan met onze consumptiegoederen, komt veel CO2-vrij, naast andere schadelijke stoffen. 
3. Vanaf vuilstortplaatsen, die in heel veel landen immens zijn, komen schadelijke stoffen vrij. 

Er zou meer aandacht besteed moeten worden aan de impact van afval op het klimaat. Helaas bleek dit ook een onderbelicht onderwerp op de COP28, waar jullie ook aanwezig waren. Dat 45% van de totale CO2-uitstoot uit productie van nieuwe materialen komt, zou genoeg aanleiding moeten zijn om dit vaker bespreekbaar te maken en actie te ondernemen. Vanuit zowel overheden als bedrijven.

Nemen we onze verantwoordelijkheid niet? Of is het commercie dat dit wereldprobleem in zijn greep heeft?

Welke verantwoordelijkheid zouden we als samenleving hierin moeten nemen vind jij?

Als consument moeten we de juiste keuzes maken. Bedrijven zijn niet moreel gedreven. Zij hebben commercie als drijfveer. Consumenten kunnen bedrijven het beste een prikkel geven door simpelweg schadelijke producten niet meer te kopen. 
Daarnaast handelen bedrijven wel naar wet- en regelgeving, dan moeten ze. De invloed van de overheid is hierin dus heel belangrijk.  De overheid bepaalt immers de wetgeving. Daar ligt veel potentie. De regels vormen vaak dé motivator voor bedrijven. 

Voor Rijkswaterstaat mocht ik meeschrijven aan de Afvalpreventie Menukaart voor gemeenten. Deze wordt inmiddels geïmplementeerd Dit zijn het soort wegen waarop je de samenleving de goede kant op kunt duwen.

Ik voeg graag nog een partij toe die naar mijn idee erg veel invloed heeft op de beeldvorming in de samenleving en dus ook de verantwoordelijkheid moet nemen. De media.

Op het gebied van duurzamer en bewuster leven wordt er veel gesproken over ‘moeten’ en ‘niet meer mogen’ vanwege het milieu, en daardoor voelt het al snel als niet leuk en dat we moeten inleveren. Heel negatief. Maar hear hear, het ís niet negatief. De aanpassingen naar een meer bewuste en duurzame levensstijl maakt je gezonder, je houdt tijd over, creëert sociale contacten én het bespaart je veel geld. Ik heb bijvoorbeeld door de overstap naar een afvalvrij leven mijn ogen kunnen laten laseren, iets dat ik al heel lang wilde doen, maar nooit het geld voor had. Door te consuminderen was het geld er ineens wél.

Foto: Loet Koreman

Als we kijken naar gedragsverandering, wat is volgens jou essentieel om dit door te voeren? 

Wat ik merk binnen mijn community is dat elke tip direct uitvoerbaar moet zijn. En vooral het positieve en gewenste gedrag laten zien. Wegblijven van belemmeringen, problemen en doemscenario’s. Dat maakt alleen maar cynisch en moedeloos. Je wil mensen enthousiast maken en houden. Ik praat ook weinig over duurzaamheid en het klimaat, dat voelt vaak als een wijzende vinger. Daarom koppel ik mijn tips graag aan positieve voorbeelden, unieke ervaringen. Mijn post over zelf mascara maken werd 410.000x bekeken. Mensen zitten te wachten op dit soort positieve en verrassende handelingsperspectieven. En ik neem andere mensen hier graag in mee.

Ik geef workshops en advies aan heel verschillende type personen en bedrijven. Bijvoorbeeld die al best bewust leven, maar ook groepen die dat nog niet doen. Daar ligt natuurlijk de grootste uitdaging.  

Laatst stond ik voor een groep ondernemers van grote bedrijven. Voor hen is het heel moeilijk om vanuit een zero waste mentaliteit te denken. Met positiviteit en een dosis humor heb ik ze kunnen bereiken. Voor mij is het al winst als ik ze nieuwe inzichten kan geven, als ze vertwijfeld kijken en geïnspireerd zijn. Dan is het denken aangezet. 
Mijn ervaring met bedrijven is dat ze vaak vastzitten in standaardprocedures en er blindheid heerst bij de processen. Frisse inzichten en inspiratie helpen hen om de ogen weer te openen. 

Waar ligt de grootste uitdaging voor het huidige systeem om de transitie te maken naar circulariteit?

De meeste mensen hebben bij circulair de associatie met recycling. Die gedachte moet bijgeschaafd worden. Voorbeeld: als er van koffiedrab en gerecycled plastic een koffiekopje wordt gemaakt als nieuw product, is dit product niet 100% afbreekbaar als het stuk gaat. En dat gaat het een keer. Een product is pas circulair als het ook after-life opnieuw ingezet kan worden, bijvoorbeeld als compost. 

Daar ligt direct de uitdaging. Er moet veel meer gebruik worden gemaakt van afvalpreventie. En ja, ik geloof in een afvalvrije wereld. Hoe leefden we 100 jaar geleden? Ik hoef niet terug naar de pre-historie, maar we kunnen hier wat dat betreft een voorbeeld aannemen. En dan in de mix met hoe we leven in de moderne tijd.

Waarom gaan we deze uitdaging nog niet genoeg aan? Wat houdt ons tegen?

We zijn verslaafd en verblind geraakt door het huidige economische systeem. We willen groei, en alleen maar sneller en meer. We kennen niet anders meer en kunnen ons ook niets anders voorstellen. Het huidige systeem is zo universeel, zo wereldwijd verspreid. Er zijn nog weinig gemeenschappen op de wereld die leven volgens het zero waste principe, waar geen massaproductie is en geen afval.  

Het mooie van een zero waste leefstijl is dat dit voor elke laag van de bevolking toegankelijk is. Sterker nog, het is goedkoper. De crux zit meer in de mentale ruimte voor verandering. Bij het doorbreken van gewoontes. Daar is headspace voor nodig, en dat moet je maar net hebben in een wereld waar veel van je wordt verwacht. 

Dat is precies waar de mogelijkheden en kansen liggen: het systeem. Als hier verandering komt, met nieuwe regels, volgt de consument vanzelf. Motivatie is dan ondergeschikt, dan is het puur het volgen van de regels in een bepaald systeem. Iedereen doet hetzelfde en je kan niet anders. De positieve impact volgt vanzelf.

Tot slot, we kunnen concluderen dat commercie en welvaart sterker blijkt dan de impact ervan op de wereld waarin wij zélf moeten leven. Daar moet zowel door de overheid als bedrijven aan gewerkt worden. De consumenten volgen vanzelf. Gelukkig gebeurt dat steeds meer, de mogelijkheden zijn er. Want iedereen, jong of oud, rijk of warm, kan stappen zetten richting een zero waste levensstijl.